Ringgit Purwa

WAYANG

Wayang punika salah satunggaling kabudayan ingkang dumadi saking wewayangan ingkang sinungging, wayang wiwit wonten ing samadyaning jagad tiyang Jawi udakawis abad kaping-11 rikala jaman Prabu Airlangga kados ingkang sinerat salebeting kakawin Arjuna Wiwaha, pada 59 ingkang suraosipun salebeting basa Kawi (Jawi Kina) mekaten ;

"Hanonton ringgit manangis asekel muda hidepan huwus wruh wruh towin jan walulang inukir molah angucap hatur ning wang tresnèng wisaya malaha tan wihikana ri tatwanjan maya sahananing bhawa siluman".

Tegesipun ;

"Mirsani ringgit ngantos nangis, bombong sarta kingkin manahipun, sanajan sampun wikan bilih kang

dinulu namung lulang sinunggingan manungsa lankados saged tata jalma, ingkang mirsani wayang (ringgit) kados déné tiyang ingkang kataman hardaning kanepson satemah kesupèn, lan boten nginten bilih sedaya kalawau namung wewayangan ingkang maya."

Mula bukanipun wonten wayang ngantos dinten punika taksih kirang terwaca awit kathahipun sarjana-sarjana mancanagri ingkang ngawontenaken panalitèn bab asal-usulipun wayang satemah kathah pemanggih antawisipun kadosta ing ngandhap punika ;

1. Golonganipun sarjana ingkang ngendikaaken bilih wayang punika asalipun saking hindustan, pranyatan punika dipunjalari kaliyan wontenipun tetembungan Sansekerta Cyanatk (Chayanataka) ingkang tegesipun wewayangan ingkang kinanthi dolanan. Pramila saking punika lajeng sarjana manca kadosta; Krom, Pischel, Poensen lan Ras,ngendikaaken bilih wayang punika asal-usulipun saking tanah India.

2. Golonganipun sarjana ingkang ngendikaaken bilih wayang punika asalipun saking Tiongkok, pranyatan punika dipunjalari kaliyan wontenipun tetembungan Ying-hé ingkang mengku teges wewayangan mawi dolanan, ugi wonten tetembungan malih bilih wayang punika saking tetembungan basa Cina wayaah, basa Mandarin woying lan basa Kanton woyong. Pramila saking punika Gosling lan Kwee Kek Beng nggadhahi pemanggih bilih wayang asalipun saking Tiongkok.

3. Golonganipun sarjana manca ingkang ngendikaaken bilih wayang punika asli saking tanah Jawa, pranyatan punika dipunjalari maneka warna sebab antawisipun sejarah kasusastran Jawi ingkang sampun sepuh yuswanipun, ugiwontenipun tatacara tiyang Jawi kina ingkang pitados kaliyan roh arwahipun para luhur lajeng dipunsembah kanthi ndamel wewayanganipun. Wondéné sarjana manca ingkang nggadhahi pemanggih mekaten kadosta Brandes, Hazeu, Rentse, Kats lan Kruyt.

Saking pemanggih tigang perkawis ing nginggil mracihnani bilih wayang punika boten namung dipunmangertosi lan sinaoni déning tiyang Jawi kèmawon malah kepara para sarjana manca kathah ingkang kepéncut nyinaoni bab punika. Wayang punika wiwit saking dipunwontenaken ngantos dumugi dinten punika sampun kathah ingkang dipunowahi. Wondénécak-cakanipun wayang kados ing ngandhap

punika;

1. Jaman Mataram kina, Kediri, wandanipun wayang taksih arupi gambar ingkang sinungging ing lulang, wondéné cariyosipun mendhet cariyos saking lampahan-lampahan para pepundhèn lan leluhur tiyang Jawi.

2. Jaman Majapahit, wandanipun wayang taksih sami kaliyan jaman Mataram punapadéné Kediri namung sampun langkung pepak gegambaranipun, cariyosipun kathah mendhet saking lampahan Panji.

3. Jaman Demak, wandanipun wayang sampun dipunukir kadosdéné wayang-wayang jaman sakpunika. Ingkang dipunwiwiti déning para wali.

4. Jaman Mataram Islam, Kartasura, Surakarta lan Ngayogyakarta, wandanipun wayang sampun pepak kados ingkang saged dipunpirsani ngantos dumugi sakpunika.

Saklajengipun jinising wayang lan lampahan ingkang ginelar wonten pagelaran wayang ;

1. Wayang beber, wujudipun lulang ingkang sinungging, mendhet lampahan cariyos Panji.

2. Wayang purwa, wujudipun lulang ingkang sinungging lan inukiran, mendhet lampahan cariyos Mahãbhãrata lan Rãmãyana.

3. Wayang madya, wujudipun lulang ingkang sinungging lan inukiran, mendhet lampahan cariyos Jaman Jayabaya, Gendrayana, Yudhayana.

4. Wayang golèk, wujudipun saking kajeng ingkang inukiran, mendhetlampahan cariyos mènak menawi ing Jawi lan Mahãbhãrata menawi ing tanah Pasundan.

5. Wayang kancil, wujudipun lulang ingkang sinungging lan inukiran mawi gegambaran sato kéwan. Mendhet lampahan cariyos para kéwan.

Saking jinising wayang ingkang sinebut ing nginggil kalawau namung wayang purwa ingkang kathah dipungandrungi déning tiyang Jawi, wayang punika mendhet lampahan saking babon Mahabharat lan Rãmãyana ingkang sampun rinoncé déning para Pujangga Jawi satemah wonten bèntenipun kaliyan babon aslinipun ingkang saking India. Awit wayang punika rumiyin minangka salah satunggaling sarana dakwah para wali, pramila sarining cariyos India ingkang taksih mambet kaliyan Hindu dipunkirangi sekedhik mbaka sekedhik ngantos boten ketingal Hindunipun. Babon aslinipun ingkang saking India punika winastan kitab Mahãbhãrata lan Rãmãyana, Mahãbhãrata punika salah satunggaling kitab suci tumrap tiyang Hindu India ingkang isinipun nyariosaken gumelaring jagad wangsa Bhãrata ingkang dipunwastani pandava lan kaurava ugi nyariosaken gumelaring perang ageng Bhãrata Yuddha (utawi perangipun darah Bhãrata) wonten ing cariyos punika kawontenanipun perang boten namung dipunjalari rebatannegari namung ugi minangka pralambang tedhakipun avatar Wisnu minangka Khrisna ingkang nedya nggulung kamurkan saha kliliping jagad lumantar Arjuna lan para Pandawa, Mahãbhãrata punika ugi sinebut Asthadaça parva awit wujudipun wonten wolulas bab, saking wolulas bab punika namung wolung parwa ingkang ngantos wekdal punika pinanggih sinungging mawi sastra Jawi kina antawisipun wolung parwa punika;

1. Ãdiparwa, nyariosaken yajna sarpa (ngurbanaken sekabèhing naga saklumahing jagad) déning Raja Janaméjaya putranipun Prabu Parikesit buyutipun Arjuna. lan asal usulipun Pandhawa – Kurawa ngantosdumugi dhaupipun Arjuna kaliyan Sembadra.

2. Wirãtaparwa, nyariosaken lelampahanipun para Pandhawa ingnagri Wirata

3. Udyogaparwa, nyariosaken lampahan kresna duta.

4. Bhiçmaparwa, nyariosaken jumenengipun resi Bhisma minangka sénapatiperang Kurawa lanBhagawad Gita sarta perang ageng Bhãrata Yuddha.

5. Ãśramawãsaparwa, nyariosaken lampahan saksampunipun perang Bhãrata Yuddha ingkang dipunmenangaken para Pandhawa.

6. Mosalaparwa, nyariosaken lampahan sirnaning bangsa Yadu kawulanipun prabu Kresna.

7. Prasthanikãparwa, nyariosaken jumenenganipun Parikesit minangka ratu ing nagri Astina.

8. Swargarohanaparwa, nyariosaken sédanipun para Pandhawa lan kawontenanipun ing

Jaman kelanggengan

Mekaten ugi Rãmãyana, menawi salebeting Mahãbhãrata Wisnu tedhak ing ngalam donya minangka Khrisna salebeting Rãmãyana Wisnu tedhak ing donya minangka Rãmã ingkang kagungan jejibahan nggulung angkara murkanipun Rahwana ratu ing Aléngka. Kitab Rãmãyana wonten pitung kandha (bab) antawisipun;

1. Balakãnda, nyariosaken lelampahanipun prabu Dasarata.

2. Ayodhyakãnda, nyariosaken lelampahan alitipun Rãmã ngantos sayembara Sintha lan dhaupipun Rãmã kaliyan Sintha.

3. Aranyakãnda, nyariosaken lelampahan Rãmã, Sintha, lan Laksmana ing madyaning wana, lancariyos Rahwana nyulik Sintha.

4. Kiskhindhyakãnda, nyariosaken lelampahanipun Subali lan Sugriwa.

5. Sundarakãnda, nyariosaken lampahan Rãmã tambak lan cariyos Anoman obong.

6. Yuddhakãnda, nyariosaken lampahan perang antawisipun Rãmã lan Rahwana (Dasamuka).

7. Uttarakãnda, nyariosaken lampahan saksampunipun perang lan cariyos Sintha obong.

Punika warnanipun kitab kalih ingkang dados babon lampahan ringgit ing pagelaran wayang purwa Jawi, nanging sinaosa babonipun punika cariyos saking kitab kekalih sampun dipun entha lan ronce miturut raos Jawi ingkang sampun salin rasuk agama rasul inggih punika Islam ingkang dinakwah déning para wali sanga saking kasultanan Demak Bintara.

Wondene urut-urutanipun cariyos punika ngantosdados pakem ing pagelaran wayang purwa;

MAHÃBHÃRATA RÃMÃYANA

8 parwa ingkang sinebut ing nginggil

Kakawin Ramayana

Serat Bratayudha

Serat Pustaka Raja Purwa

Serat Rama Jarwa

PAKEM PEDHALANGAN RINGGIT PURWA

Ubarampé salebeting pagelaran wayang purwa punika wigatos sanget awit lumantar punika wayang utawi ringgit saged dipunbabar lan tingali, wondéné ubarampénipun antawisipun;

1. Layar/Geber

Kelir kadamel saking bahan tekstil warni pethakpinalipit warni abrit utawi cemeng. panjangipun 12 mèter.

wiyaripun 1.5 – 2 mèter.

2. Bléncong

suluh (cara kinanipun) deles kapuk lenga klentik. Nanging sakpunika blèncong dipungantos mawi lampu bolam ( 200 W ).

3. Wayang / ringgit wacucal

Piranti baken ingkang kadamel saking lulang titatah lan sinungging utawi ginambar manut lakonipun.

4. Cempurit piranti ingkang kangge nggapit wayang kadamel saking sungu kebo.

5. Simpingan kiwa lan tengen

Wayang ingkang tinancepaken ing gedebogjèjèr - jèjèr minangka paès. Ingkang siring tengen Brataséna (wayang ageng ) ngantos dumugi satriyan ( wayang ingkang alit ). Ingkang siring kiwa Buta Ratonngantos dumugi wayang alitan.

6. Kothak wadhah wayang

Kothak kadamel saking kajeng ; Panjang : 190 cm / 170 cm Wiyar : 85 cm / 85 cm Kandel : 12- 15 cm /12 cm

7. Cempala asta ( saka kayu )

kajeng binubut endah panjang udakawis 1,25 jengkal ( kilan ), ginanipun kanggé ndhodhog kothak paring sasmitha tumrapipun para niyaga.

8. Cempala suku

Wesi gligèn binubut éndah panjang 1/2 kilan ( jengkal ) jinepit ing jempol suku kanggé nuthuk keprak.

9. Keprak ( saking wesi )

10.Niyaga lan Pesindhèn

Tukang nabuh gamelan cacahipun wonten 12 – 15 tiyang utawi langkung ndhèrèk kabetahanipun.

Pesindhèn / waranggana ingkang nglaras tetembangan.

11.Gamelan

Gamelan ugi dipunwastani gangsa, punika piranti ingkang kanggé ngiring lampahanipun ringgit. Wondéné gamelan punika wonten kalih warnanipun;

a. Gamelan Sléndro b. Gamelan Pélog

1. Ricikan Gamelan baku ( kedah wonten )

⇒ Kendhang :

⇒ Gambang

⇒ Slenthem

⇒ Demung lan saron sarta peking

⇒ Bonang barung

⇒ Kenong

⇒ Kempul lan gong

2. Ricikan tambahan

⇒ Suling

⇒ Rebab

Wayang purwa Jawi, ingkang mendhet lampahan cariyos saking babon kitab Mãhabhãrata lan Rãmãyana Sansekerta India, nanging wiwit bedhahipun kraton Majapait lan adeging kraton Demak, cariyos Mãhabhãrata lan Rãmãyana punika sampun dipunéntha malih déning para Wali lan pujangga Jawi satemah dados cariyos Mãhabhãrata lan Rãmãyana versi Jawa ingkang sampun bènten kaliyan versi aslinipun ingkang saking India, awit wayang kanthi cariyos Mãhabhãrata lan Rãmãyana punika kadamel dakwah Islam déning para Wali ing Tanah Jawa. Ing ngandap punika sarasilahipun Pandawa lan Kurawa manut versi India lan versi Jawa ;

SARASILAH KAURAVA lan PANDAVA (INDIA)

Puru

Dushamanta

YADAVA BHARATA

Hasti

Kuru

Gangga + Santanu + Satyavati + Parashara

Bhishma Chitrangada Vyasa

Ambika + Vichitravirya + Ambalika

(Vyasa)

Vasudéva Kunti………………………………………….Kunti + Pandu + Madri

Gandhari + Dhritarashtra

Balarama Krishna Subhadra

Kaurava Yudhisthira Bhima Arjuna Nakula Sahadéva

(Duryodhana & 99 rayinipun)

Abhimanyu

Pariksit

Bangsa Yadava musnah Janamejaya

SARASILAH KURAWA LAN PANDAWA (JAWA)

Bathara Guru

Brama Wisnu

Bremani……………..+………………Déwi Srihunon

Basurata (Wirata)

Parikenan Basupati

Manumayasa

Sekutrem Basukesthi

Sakri Basukiswara

Parasara……………….…+………………………Durgandini Durgandana

Ambika….+…… Abiyasa (Kresna Dwipayana)…..+…..Ambalika

Drestrarastra…+…Gandari Kunti...+... Pandu…………………..+…………….Madrim

Kurawa Pandawa

(Duryodhana lan 99 rayinipun)

Yudistira Werkudara Arjuna Nakula Sadéwa

Abimanyu Parikesit Janamejaya

Pustaka :

Carita, Dwijo P, 2000. Ringkasan Pengetahuan Wayang. Solo : Penerbit Cendrawasih. Marwanto & Moehanto, Budhy. R, 2000. Apresiasi Wayang. Surakarta : Cendrawasih.

Purwaka, W.Dkk. Tanpa Tahun. Sekar Rinonce ; Kawruh Basa Jawa. Surakarta CV. Cendrawasih. Sujamto, 1992. Wayang dan Budaya Jawa. Dahara Prize. Semarang : Effhar Offset.